MALLONGA
HISTORIO PRI LA JUDA KOMUNUMO EN DANIO
Danio
estis la unua el la tri skandinavaj landoj, kiu permesis al judoj enmigradon. La unua rekta renkonto kun ili
okazis dum la reĝado de Kristiano 1V (1588 -1648). Tiu okazis, kiam
la reĝo invitis Sefardojn el Hamburgo kaj Altona al la novplanita
(1617) urbo Gluckstadt en Germanio. La reĝo nomis sefardan judan
komerciston Albert Dionis kiel monfarejestro en 1619. Dionis, kiu jam
estis loĝanto en Hamburgo, fariĝis la unua judo, kiu ricevis danan
leteron de protekto.
Pro
la bona kunlaboro kun Dionis la reĝo decidis inviti aliajn judojn el
Amsterdamo kaj Hamburgo al Gluckstadt, por ke ili plibonigu la
komercon. Ekzistis tiam granda komerca konkurenco inter
Hamburgo kaj Danio. Kiel kuraĝigon al la prosperaj judaj
komercistoj, la reĝo proponis kaj la liberecon de religio kaj
la komercadajn privilegiojn en Gluckstadt. Iom post iom la hebrea
loĝantaro ricevis pli da privilegioj kaj finfine ili rajtis libere
komerci en Danio mem. Ili ankaŭ vendis luksaĵojn al la kortego kaj
aranĝis grandajn pruntojn por la reĝoj.
Ĝis
1667 ne estis tiel facila afero por la aŝkenazaj hebreoj, kiuj volis
komerci en Danio, ĉar ili ne havis rajtojn kiel la Sefardoj. Tamen
en 1667 la judoj el Altono ankaŭ rajtis vojaĝi kaj komerci en Danio
inkluzive Norvegio kaj Schleswig-Holstein. La unuaj judoj en Danio
mem aŭ fabrikis tabakaĵojn aŭ estis vendejistoj. Unu el la
plej grandaj urboj en Danio estis Fredericia en Jutlando. En 1682 la
reĝo permesis la religiajn rajtojn al ĉiuj loĝantoj, kaj pro
tio alvenis pli da judoj, kaj riĉuloj kaj malriĉuloj al tiu
urbo.
En
tiu epoko loĝas proksimume 19 aŝkenazaj judoj en Kopenhago. Pluraj
el ili estis kortegaj juvelistoj. En 1684 unu el ili, Meyer
Goldschmidt estis permesita celebri diservojn, sed sen
prediko, por la tuta juda komunumo ĉe li, kaj dum la sekvontaj
50 jaroj la diservoj okazis en lia loĝejo. En 1694 oni aĉetis parcelon
por la bezono de tombejo.
Jen la tombejo, kiu situas en Møllegade en la kvartalo de Nørrebro.
En 1695 ankaŭ la sefardaj hebreoj rajtiĝis
havi la diservojn. Tamen estis la aŝkenazoj kiuj superregis la judan
komunumon en Danio.
Inter
1684 kaj 1814 ekzistis du gravaj judaj komunumoj en la lando:
Fredericia kaj Kopenhago. La unua sinagogo estis konstruita en
Fredericia en 1719. La Kopenhaganoj devis atendi ĝis 1766, kiam ilia
unua sinagogo estis konsekrita. Bedaŭrinde dum la granda Kopenhaga
fajro en 1795 ĝi tute malaperis pro la incendio.
Dum
la 18-a jarcento la danaj aŭtoritatuloj bonvenigis al la lando
riĉajn judojn kaj malbonvenigis malriĉulojn. Post 1726 oni nur
rajtis enloĝiĝi en Kopenhago, se oni havis monon, komercon aŭ
domon. Malmultaj judoj estis tiel riĉaj. Tamen la komunumo akiris la
permesojn al la eksterlandaj hebreoj, kiuj volis enedzigi establitajn
familiojn. En 1784 estis 1,200 judaj loĝantoj en Kopenhago. Ili
permesiĝis partopreni nur la metiojn, en kiuj la gildoj ne havis
monopolojn. Pro tio la ĉefaj profesioj estis mona pruntedono,
hipoteka komerco, brokanta- vestaĵa komerco kaj trinkaĵaj
vendejoj – ĝis 1814 oni oficiale priskribis tiujn kiel ‘
judajn komercojn’. Ofte okazis konfliktoj inter la gildaj rajtoj
kaj la komercistaj rajtoj. Tamen la registaro ofte subtenis la
hebreojn kaj pro siaj propraj konfliktoj kun la gildoj kaj
pro la intereso pri komerca evoluo. Dum la 18-a jarcento la
registraro donacis al la hebreoj multajn privilegiojn: mondonojn,
prunteprenojn por la konstruado de fabrikoj, impostan faciligon kaj
monopolojn. Dum la duona parto de tiu epoko okazis la ekspansio de la
dana mara kaj kolonia komerco, kaj pro tio la judaj komercistoj
prosperis.
Eĉ
se la registaro havis positivan opinion pri la judoj, la gildoj kaj
la preĝejo estis pli malamikaj. La gildoj timis pri la juda komerca
povo kaj la klerikaro estis konvinkita, ke la judoj obstine
neis la ‘ĝustan vojon’. Je la komenco de la 18-a jarcento pluraj
fantaziemuloj proponis kontraŭsemitajn projektojn ekz. Getojn,
judajn insignojn kaj judan imposton. Epoke okazis ankaŭ popolaĉaj
perfortoj. Tamen la registaro subtenis la judojn neante la enkondukon
de diskriminaciaj leĝoj kaj la polico ne toleris la perfortojn
dirante, ke ĉiuj rajtas la protekton de la leĝo. Kvankam la
registaro kaj la polico estis amikemaj, la klerikaro oponadis la
judojn. Ek de 1530 la sola akceptita religio en Danio estis la
luterana kredo kaj la ŝtata luterana preĝejo. En 1728 la Kopenhaga
klerikaro vane provis perforti la judojn partoprenon en preĝeja
diservo. Ek de 1747 ĝis 1864 la judoj devis publike ĵuri la
fidecon al la lando en la sinagogo antaŭ la urba juĝisto kaj la
rabeno. Ĝis 1788 nur luteranoj rajtis aliĝi al la medicina
fakultato, pro tio la judoj disputis kun la universitato por ŝanĝi
tion.
La
informada movado en Eŭropo dum la lastaj dekjaroj de la 18-a
jarcento influis ankaŭ la danan judan komunumon. Pro la novaj
haskalaj (klerismaj) ideoj okazis streĉiĝoj inter la socialaj
grupoj en la juda komunumo. La malriĉuloj oponis la novajn ideojn.
La komercistaj klasoj bonvenigis ilin, kaj en 1796 reformuloj el dana
estraro proponas la reformojn:
1.
Judoj estonte konformiĝus je la dana leĝo, escepte de la
ŝtata preĝeja leĝo.
2.
Protokoloj kaj aliaj skribaĵoj estus skribotaj en la dana.
3.
La estraro pligrandiĝus kaj la tuta komunumo elektus ties anojn.
Tiuj
proponoj ne plaĉas al la juda komunumo, kaj pro tio la estraro
nenion efektivigis. Tamen iom post iom la judoj jam ricevis pli da
rajtoj:
En
1788 ili rajtis aliĝi al la gildoj kaj en 1799 al la altlernejoj.
Samjare ili rajtis aĉeti terpecojn. En 1805 kaj 1810 la riĉuloj en
la komunumo inaŭguris por la malriĉuloj la Karolinan Lernejon.
Karoline estis la filino de la reĝo Frederik VI. La Karolina
lernejo ankoraŭ ekzistas kiel la sola juda lernejo en Danio.
En
1804 reĝa dekreto donis egalajn rajtojn al judoj. Tiu epoke
kristanoj timis la eventualan potencon de la juda komunumo. Pro tio,
de tempo al tempo okazis kontraŭsemitaj eventoj ekz. en 1813, kiam
iu verkis danan tradukon de germana kontraŭsemita libro. Sed multaj
gravaj personoj defendis la judojn. Denove en 1819 okazis la ‘hep-hep
tumultoj’ en Germanio, kiuj ankaŭ etendiĝis al Kopenhago. La
estraro denove supresis tiujn tumultojn.
Mem
en la komunumo ekzistis konfliktoj inter la ortodoksuloj kaj la
haskaluloj. Sed ekde 1829 Rabeno Abraham Alexander Wolff fariĝis
ĉef-rabeno en Kopenhago, kaj dum ses dek jaroj li unuigis la
komunumon, ekz. per konstruado de nova sinagogo en 1833, kiu ankoraŭ
restas la plej uzata renkontejo de danaj judoj. Li havis grandan
talenton por solvi la konfliktojn inter la liberpensuloj kaj la
ortodoksuloj. Li ankaŭ sukcesis fari bonajn rilatojn kun la nejudoj.
Tamen dum la 19-a jarcento pro la egalaj rajtoj kaj la interedziĝoj
multaj hebreoj asimiliĝis. Multaj nereligiaj judoj aktive kaj valore
partoprenis en la nejuda komunumo ekz: la verkisto Georg Brandes, la
artkolektisto Heinrich Hirschsprung, la komponisto Leopold Rosenfeldt
, diversaj sciencistoj kaj politikistoj. Je la fino de la jarcento la
komunumo nombris ĉirkaŭ 3,500 membrojn kompare ol la 4,000 membrojn
en 1834.
Pro
la pogromoj en Rusio je la komenco de la 20-a jarcento (ekz: Kishinev
pogrom en 1903) enmigradis pluraj miloj da judoj. Komence la malnovaj
membroj timis pri la konsekvencoj de la enmigrado. La riĉaj,
okcidentaj kaj laikaj malnovuloj estis malsimilaj ol la novuloj, kiuj
jide parolis kaj ofte pli tradicie praktikis la religion. Tamen iom
post iom ili fortigis la komunumon per la renovigo de la juda
kulturo. Alia rezulto estis la kresko de la komunumo, kiu nombris
6,000 en 1921.
Dum
la tridekaj jaroj kaj dum la milito judaj rifuĝintoj el Germanio
enmigradis Danion. Sed pro la senlaboreco estis tre malfacile havigi
enirajn permesojn, kaj pro tio sufiĉe multaj personoj ne
sukcesis eniri Danion.
Ekde
la 9-an de aprilo 1940 ĝis oktobro 1943 la 8,000 (ĉirkaŭ)
judoj en Danio trankvile vivis. Ĝis tiam la danoj evitis la
konfliktojn kun la germanoj pro la dana-germana akordo de 1940. Tamen
iom post iom la dana rezisto-movado evoluis, kaj pro tio en septembro
1943 la germanoj deklaris la militleĝon. Tial la akordo ne plu
ekzistis. Werner Best, kiu estis la reprezentanto de la germana
estraro en Danio, jam planis la areston de la danaj judoj.
Tamen alia germana diplomato en Danio F.G.Dukwitz, kiu havis bonajn
rilatojn kun la danaj politikistoj, sekrete informis la membrojn de
la rezisto-movado pri la planota amasaresto de la judoj. La
rezistanoj per kunlaboro kun la fiŝistoj tuj aranĝis la savon de la
7,200 komunumanoj per transmare fiŝboata veturo al Svedio. 500 judoj
estis kaptitaj kaj senditaj al Theresienstadt. Dum la milito nur 120
danaj hebreoj pereis pro la Holokaŭsto. En 1945 oni revenis hejmen
kaj rekomencis la trankvilan vivmanieron. La nejudaj najbaroj ofte
zorgis pri iliaj aferoj dum la restado en Svedio.
Danaj
judoj estas tre dankemaj pro la ricevita bonkora kaj kuraĝa helpo
dum la milito, pro tio la rilatoj inter judoj kaj ne judoj estas
bonaj. Post la milito okazis enmigradoj de judoj el Hungario en 1956,
el Ĉeĥoslovakio en 1968, el Pollando en 1969-72 (2000 personoj) kaj
ankaŭ israelanoj ktp. Nuntempe la loĝantaro ankoraŭ
numbras 6-7000 kaj nur 1% loĝas ekster Kopenhago. En tiu
urbego estas:
La
granda sinagogo en Krystalgade de 1833 (2,400 membroj).kies rabeno nomiĝas
Bent Lexner.
La
ortodoksa sinagogo, kiu havas ritan banejon (mikva).
La
progresiva sinagogo shir hatzafon (norda kanto).
La
chabad movado estas aktiva en Danio.
La
juda lernejo –Caroline skole.
La naŭjaraĝa dana juda muzeo, kies arkitekto estis Daniel Libeskind,
kiu ankaŭ desegnis la judan muzeon en Berlino.
Ĉe
la Reĝa Biblioteko ankaŭ nomata la Nigra Diamanto estas granda
libraro de hebreaj temoj, kiu entenas 40,000 librojn en hebrea, jida,
ladina, aliaj lingvoj kaj dana.
Ekzistas
multaj diversaj kluboj en la komunumo ekz; W.I.Z.O. (Virina
internacia cionista organizio),B’nai Brith , pensiula klubo kaj
centro, New Outlook (paca movado) ktp.
Pri la aktuala juda situacio
en Danio.
Nuntempe la dana
judaro nombras proksimume 7000, kaj la plejmulto el ili loĝas en
Kopenhago kaj ties najbareco. Estas malfacile priskribi tiun ĉi
komunumo pro ties komplikeco.La dana judaro venas el multe da
landoj: Anglio, Francio, Germanio, Hispanio, Hungario, Israelo,
Polando Rusio, Usono ktp, ktp. Tial oni havas diversajn historiojn,
ideojn kaj spertojn pri la juda identiteco kaj kulturo.
Proksimume 2,400 personoj
membras la plej grandan sinagogon en la centro de Kopenhago. Al tiu
ĉi sinagago apartenas infanĝardeno, lernejo tri maljunulejoj kaj
tombejo. Nuntempe estas dungitaj du rabinoj en la sinagogo. Pro la
granda religia diverseco en la komunumo tiu ĉi sinagogo estas meze
tradicia. Tamen en Danio ekzistas aliaj grupoj, kaj la treege
religiaj kaj la malreligiaj. Ekzemple la Ĥabad movado
(fundamentalisma movado) dum proksimume 20 jaroj jam aktiviĝas en
Danio. Aliflanke dum la lastaj jaroj la reformema judaro kaj jam
aktiviĝas, kaj en 2006 la dana ŝtato oficiale agnoskis ties
sinagogon.Ĝis nun ili ne havas propran rabinon, sed de tempo al
tempo alvenas fremdaj rabinoj en la sinagogon.
Nuntempe la judaro
en Danio (verŝajne tiel kiel en la tuta mondo) integriĝas en sia
lando. Laŭ ili estas devende, ke oni estas tiel obeemaj civitanoj,
kiel aliaj civitanoj; la religio estas privata afero. Judoj troviĝas
en ĉiuj profesioj kaj fakoj.
La malsuba teksto estis por prelego, kiun mi faris en Odeso en la jaro 2006 por membroj de pensiula klubo juda, kiuj scivolemis pri la juda komunumo en Danio. Fakte tiu estis mia unua prelego en Esperanto. Post ties skribado mia tiama instruisto Boris Kolker afable korektis diversajn gramatikajn erarojn en la teksto. En Odeso la prezidanto de la klubo Blanka Akacio Semjon Vajnblat ruse tradukis grandan parton de la teksto. Sed pro la fakto, ke mi sukcesis endormigi kelkajn el la kompetindaj aŭskultantoj, ni rezignis finprelegi pri la temo.